İbn Baytar- Botanik bilgini
Müslüman Tarım Devrimi‘nin en büyük botanikçilerinden…
*
İbn el-Baytar
(İbn Baytar, İbni Baytar),
Tam künyesi ile Ebu Muhammed Abdullah bin Ahmed bin el-Baytar
( d. 1197 – ö. 1248)
Arap bilim adamı, botanikçi, eczacı ve hekim…
Endülüs‘ün en önemli bilim adamlarından…
*
Sizlere bir Arap bilim adamından söz etmek istiyorum.
Endülüs’te yetişen büyük Müslüman botanik âlimi ve eczâcıdan.
O aynı zamanda bir şifacı ve gezgin. Değişik bitkileri bulmak için devamlı dolaşan bir seyyah…
Bütün İslam ülkelerinden bitkiler toplayan, Kitab el-Cami’fi el-Adviyye el-Müfredah
Adlı kitapta bunları yazan İbn Baytar’ın bu eseri botanik otoritesi olarak uzun zamanlar okunmuş, dikkate alınmış ve yararlanılmış. Kitap o kadar önemli olmuşki, eczacılıkta bu bitkilerden yararlanılmış. 300 bitkiyi İbn Baytar, 1400 farklı bitki ve ilacın ansiklopedik tanım ve tariflerine de bu kitapta yer vermiştir.
Bu kitap 1758 yılında Latinceye çevrilmiş. Bu katipta ayrıca kendinin buluşlarından başka; 150 Arap, 30 Yunan’ında buluşlarına yer verilmiş. Botanik ilminin gelişmesine tesiri olmuş.
Eser, dört cüz (bölüm)müş.
Eserde, bitkiler, mâdenler ve hayvanlardan elde edilen ilâçlar alfabetik sırayle anlatılmaktaymış.
Eser, 16. asrın ortalarına kadar yazılan en önemli ilâç kitabıymış.
Eserde aynı zamanda gıdâ çeşitlerine de yer verilmiş…
Bitkilerin isimlerinin Arapçasının yanında, Farsça, Fransızca, Lâtince ve Berberî dilleriyle yazılışlarının da verildiği eser, Aydınoğullarından Umur Beyin emriyle özet olarak Türkçeye tercüme edilmiş…
Bu tercümenin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi Yazma Eserler Bölümünde 1204 numarada kayıtlıymış.
Eser, 1875 senesinde Kâhire’de basılmış…(alıntı)
Ona gezgin denmesinin nedeni; bitkiler için dolaşmasından kaynaklanıyormuş. İslam’a ait yerlerin nerede ise bir çoğuna gitmiş. Gittikleri yerlerin bir kısmı:
Afrika’nın kuzey sahilinden Anadalu’ya,
Bugia (bugün Bejaia),
Konstantinopolis’e, (bugünkü İstanbul),
Tunus, Trablus gibi yerleri gezmiş…
Endülüs’lü olan İbn Baytar bu yerleri gezmek bilinmeyen bitkileri toplamak için 1219 tarihinde memleketinden ayrılmış.
&
İbn Baytar, Endolos’te 12 yüzyılın sonlarında doğmuş. Babası baytar – veteriner olduğu için İbn-i Baytâr ismi ile ünlü olmuş.
Dönemin ünlü botanikçisi Málaga’lı Ebu Abbas el-Nebati‘den botanik dersleri almış.
Hocası ile İspanya’yı gezmiş, bununla da kalmamış İspanya yakınlarını da dolaşmışlar ve bitki örnekleri almışlar.
Bitkileri yerinde inceliyormuş. İncelediği bitkinin, yetiştiği yeri, toprağı, o bitkinin büyümesindeki etkisini hesaplıyormuş.
O dönemlerde yetişen botanikçiler buldukları bitkilerin eczacılıkta kullanılması içinde çalışıyorlarmış.
İbn Baytar’ın şifacı olması ve işinde çok iyi olması Eyyubi sultanı el-Kamil‘in dikkatini çekmiş, onu yanına almış. Orada; baş şifalı bitki uzmanı olarak çalışmaya başlamış. Sultanla onun fethettiği yerlere de gitmiş, bitki örnekleri toplamış, eczacılıkta nelerin kullanacağı konusunda çalışmalar yapmış.
Şam’da 1248 yılında vefat etmiş…
Bugün elimizde olan kıymetlerin farkında bile değiliz.
Doktora muayyene oluyoruz, eczaneden ilacımızı alıyoruz ve kullanıyoruz. O kadar!
O ilaçları yapmak için ne ömürler harcanmış yâda değerlendirilmiş. Değerlendirilmişki hala onlardan söz ediyoruz.
Değerlendirilmişki onlara Allah rahmet eylesin diyoruz…
Nazan Şara Şatana
